Zaburzenia artykulacji to inaczej zaburzenia wymowy, a dokładniej nieprawidłowości w wymawianiu głosek. Istnieje wiele terminów w literaturze przedmiotu opisanych szczegółowo i uporządkowanych nazywających konkretne wady. Najważniejsze jest, aby zrozumieć problem z jakim boryka się dziecko. Przedstawię poniżej kilka wybranych zaburzeń artykulacyjnych, najczęściej spotykanych u przedszkolaków.

Elizja, substytucja i deformacja

Te terminy związane są z trudnościami w realizacji głosek, czyli systemu fonetyczno-fonologicznego języka polskiego. W literaturze określa się to jako: dyslalia, zaburzenia artykulacji, zaburzenia wymowy, wady wymowy, niezakończony lub opóźniony rozwój mowy w zakresie fonetyki. Istnieje również wiele typologii tych zaburzeń mowy. Logopedzi najczęściej klasyfikują te typy zgodnie z klasyfikacją Józefa Kani. Podzielił on problemy artykulacyjne na dwie grupy:

• zaburzenia paradygmatyczne – dotyczą zasobu głosek,
• zaburzenia syntagmatyczne- związane ze strukturą wyrazu.

W zaburzeniach paradygmatycznych wyróżnił elizję, substytucję i deformację. W praktyce oznacza to, że zaburzenia realizacji głosek można podzielić na trzy kategorie zjawisk. Pierwszą z nich jest elizja, która oznacza brak realizacji danej głoski. Druga kategorią jest substytucja, czyli zastępowanie głosek innymi głoskami. Ostatnia to deformacja, która oznacza zniekształcenie dźwięków mowy. Dziecko zatem może opuszczać głoskę w wyrazie. Może również zamieniać określoną głoskę na inna głoskę, pochodzącą z inwentarza głosek polskich, wymawianą prawidłowo. U dzieci w wieku przedszkolnym jest to najczęściej zamiana głosek z szeregu szumiącego na głoski szeregu syczącego, np. zamiast głoski „sz” jest głoska „s”, a także zamiana głoski „r” na „l”. Dziecko może również zniekształcać głoskę. Powstaje wówczas głoska nienormatywna, czyli dźwięk spoza systemu języka polskiego. Zdarza się również, że w mowie dziecka obserwujemy  zdeformowane substytuty. Jest to połączenie zamiany głoski na inną z równoczesnym zniekształceniem tej głoski. Przykładem może być głoska „s” wymawiana międzyzębowo, która zastępuje u dziecka głoskę „sz”. Zakwalifikowanie obserwowanych zaburzeń do danej kategorii nie jest wystarczające, aby postawić prawidłową diagnozę. Logopeda powinien rzetelnie opisać sposób realizacji badanych głosek i ustalić przyczyny nieprawidłowej wymowy dziecka.

Seplenienie, czyli problemy z głoskami dentalizowanymi

Głoski dentalizowane to grupa dwunastu głosek: ś, ź, ć, dź, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż. Ich wspólną cechą jest dentalizacja, czyli zbliżenie zębów dolnych i górnych podczas ich wymawiania. Głoski te mają podobne brzmienie, dlatego dzieci nie różnicują ich słuchowo od razu. Uczą się tego stopniono wraz z rozwojem słuchu fonemowego. Grupę tych głosek cechują także tożsame wady nazywane sygmatyzmem lub seplenieniem. Głoski dentalizowane zgodnie z rozwojem pojawiają się zazwyczaj w następującej kolejności:

• Głoski środkowojęzykowe - szereg ciszący: ś, ź, ć, dź
• Głoski zębowe – szereg syczący:  s, z, c, dz
• Głoski dziąsłowe – szereg szumiący: sz, ż, cz, dż

W trzecim roku życia dziecko powinno wymawiać głoski szeregu ciszącego. W czwartym roku życia powinny pojawiać się w wymowie głoski szeregu syczącego, które zastępują głoski szeregu szumiącego. Około piątego roku życia dziecko powinno wymawiać głoski szeregu szumiącego, które często jeszcze są zastępowane głoskami szeregu syczącego do szóstego roku życia. Jako najtrudniejsze ze wszystkich głosek dentalizowanych wymagają niekiedy dłuższego czasu na ustabilizowanie się w mowie dziecka. Przekroczenie wieku, w którym powinny pojawić się dane głoski, jest sygnałem, aby rozpocząć terapię logopedyczną. W literaturze przedmiotu terminy określające to zjawisko to opóźniony rozwój artykulacji lub niezakończony rozwój mowy  w zakresie fonetyki. Logopeda badając dziecko, powinien stwierdzić nie tylko jakich głosek brakuje i czym są zastępowane, ale także czy istnieją warunki realizacyjne i percepcyjne do ich pojawienia się w przyszłości.

Mowa bezdźwięczna

W języku polskim występuje trzynaście par głosek opartych na opozycji dźwięczna – bezdźwięczna, np. p-b, f-w, t-d, k-g. W mowie bezdźwięcznej zaburzeniu ulega kategoria dźwięczności głosek. Dziecko w przypadku mowy bezdźwięcznej całkowitej wymawia wszystkie głoski w sposób bezdźwięczny, w przypadku mowy bezdźwięcznej częściowej tylko niektóre głoski. Sprawia to, że wypowiedzi dziecka mogą być mniej czytelne dla otoczenia. Tego rodzaju trudności artykulacyjne mogą wskazywać na zaburzenia słuchu fonemowego oraz niedosłuchu. W terapii logopedycznej ważne jest, aby nauczyć dziecko słuchowego odróżniania głosek dźwięcznych i głosek bezdźwięcznych. Wykorzystuje się do tego między innymi czucie – dziecko przykłada swoja dłoń do krtani logopedy wypowiadającego głoski dźwięczne oraz głoski bezdźwięczne dla porównania. Dziecko przykłada również ręce do swojej krtani i przy wypowiadaniu głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych może wyczuć kiedy jego krtań drga  (głoski dźwięczne), a kiedy jest brak drgań (głoski bezdźwięczne).

Przyczyny zaburzeń artykulacji

Przyczyn zaburzeń artykulacji jest wiele. Jednymi z najważniejszych są nieprawidłowa budowa narządów mowy oraz niska ich sprawność. Wady zgryzu, nieprawidłowa budowa podniebienia, rozszczep podniebienia lub skrócone wędzidełko podjęzykowe to zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego, które znacząco wpływają na możliwość wykonywania precyzyjnych ruchów narządów mowy potrzebnych do realizacji głosek. Na budowę i sprawność narządów mowy negatywnie wpływają zaburzenia czynności prymarnych, czyli oddychania i przyjmowania pokarmów i picia. Do wadliwej wymowy przyczyniają się również złe nawyki żywieniowe, które kształtują się już od wczesnego dzieciństwa. Zbyt długie podawanie smoczka dziecku czy płynów przez butelkę ze smoczkiem może zaburzyć rozwój narządu żucia. Kolejna przyczyna zaburzeń artykulacji to zaburzenia słuchu fonemowego i niedosłuch, o których pisałam wyżej. Ostatnim są także wzorce wymowy osób pochodzących z najbliższego otoczenia dziecka. Dorośli popełniają ogromny błąd zmiękczając głoski, i zdrabniając wyrazy odnosząc się do malucha, który będzie uczył się tych samych słów.

Źródło: Przewodnik Bliżej Przedszkola nr 6.249/2022, pod red. R. Halik, M. Stasińska, M. Majewska, N. Łasocha, K. Gawlik, D. Góra, A. Babicz, s. 2-6

Opracowanie Joanna Jelonek